Wat is een planetenparade en hoe bijzonder is dit?

Ik lees online dat er in januari en februari 2025 een "planetenparade" te zien zou zijn. Wat betekent dit precies, en hoe vaak komt zoiets voor? Is het echt zo bijzonder als wordt geclaimd?

Wat is een planetenparade?

Maar de planetenparade is ook gedeeltelijk een recente hype. Het is natuurlijk helemaal niet bijzonder dat er meerdere planeten tegelijk aan de hemel te zien zijn, en ze staan altijd langs de ecliptica, dus op een rijtje. Bronnen op internet brengen de informatie vaak sensationeler dan deze is.² Daarnaast worden vaak Uranus en Neptunus betrokken, hoewel deze niet met het blote oog zichtbaar zijn en een flinke verrekijker op statief of telescoop nodig is om ze te zien. Je kunt dan ofwel Uranus, ofwel Neptunus, ofwel de andere planeten zien, maar niet alles tegelijk. Deze planeten dragen dus niet bij aan het herkennen van de ecliptica. Ook om de planeet Mercurius te kunnen zien is vaak een verrekijker nodig.

Hoe bijzonder is een planetenparade?

Om een idee te krijgen hoe bijzonder het is wanneer een bepaald aantal planeten tegelijk aan de hemel staat, moeten we eerst bepalen welke "planeten" we meetellen, en wanneer we een planeet als "zichtbaar" bestempelen. We zullen hier de Maan als "planeet" tellen (omdat deze bijdraagt aan de "zichtbaarheid" van de ecliptica), maar ook Uranus en Neptunus, omdat andere bronnen deze ook meewegen.³ We noemen een planeet "zichtbaar" wanneer deze meer dan 5° (graden) boven de horizon staat, en de Zon 6° of meer onder de horizon (de definitie van burgerlijke schemering), zodat het enige mate donker is.⁴ Andere keuzen voor definities leiden tot andere resultaten. Met deze definitie voegen we aan de acht planeten van het zonnestelsel de Maan toe, maar de Aarde valt natuurlijk weg, omdat deze niet zichtbaar is aan de hemel. We hebben dan dus nog steeds acht "planeten", en het aantal dat tegelijk aan de hemel staat moet tussen de 0 en 8 liggen.

Om te bepalen hoe bijzonder iets is, moeten we eerst bekijken wat normaal is: hoeveel planeten aan de hemel zien we in een typisch geval? Als we met bovenstaande definities berekenen hoeveel planeten er maximaal aan de hemel staan voor een gegeven nacht, en we doen dit voor alle nachten van het tweede en derde millennium, dus tussen de jaren 1001 en 3000.⁵ Hieruit vinden we dat er normaal gesproken maximaal tussen de drie en vijf planeten tegelijk zichtbaar zijn.⁶ Dit betreft 87,5% van de nachten in deze periode. Als dit normaal is, dan is minder dan drie (0-2) of meer dan vijf (6-8) planeten dus "bijzonder". Hierbij komt 6-8 planeten voor in 9,7% van de nachten, 7-8 planeten in 1,2% van de nachten en 8 planeten (het maximaal mogelijke aantal) in 0,07% van de nachten. Aan de andere kant van het spectrum komt 0-2 planeten voor in 2,7% van de nachten, 0-1 planeten in 0,095% van de nachten en geen enkele planeet in slechts 0,00068% van de nachten (5 nachten in 2000 jaar!). Minder planeten dan gemiddeld is dus bijzonderder dan meer dan gemiddeld, en nul planeten (het minimum) is bijna 100 keer zeldzamer dan acht planeten (het maximum)!

Figuur 1: Histogram van het maximaal aantal planeten dat tegelijk zichtbaar is in de nacht. In de meeste nachten zijn drie tot vijf "planeten (waaronder de Maan) zichtbaar; twee, zes of zeven planeten komt veel minder voor. Nul, één of acht zichtbare planeten is zeer zeldzaam.

Wat gebeurt er in 2025?

Figuur 2: Kaartje van de hele sterrenhemel voor 13 januari om 19:00 uur. De witte stipjes zijn de sterren, verbonden tot sterrenbeelden door de blauwe lijntjes. De gele stippen met symbooltjes zijn de planeten; in de legenda linksboven is te zien welk symbool voor welke planeet staat. De Maan is te zien als grijs plaatje. Neptunus is te zwak om weer te geven op dit kaartje (hetzelfde geldt eigenlijk voor Uranus, maar die is er toch bij gesmokkeld). Een hemelkaartje voor een ander moment kun je maken met de hemelkaart-app op deze website.

¹ Met wat achtergrondkennis en ruimtelijk inzicht kan zelfs de schuine stand van de aardas "zichtbaar" worden.

² Deze website noemt de Marsbedekking door de Maan van 13 januari een "extreem zeldzame astronomische gebeurtenis", hoewel de Maan dagelijks meerdere sterren bedekt en de vorige planeetbedekking op 4 januari was, slechts negen dagen daarvoor!

³ Websites als deze en deze.

⁴ Over deze definitie kun je soebatten, en de uitwerking zal anders zijn voor Uranus en Neptunus dan voor de veel helderder Venus, die ook overdag zichtbaar is als je weet waar je moet kijken, en de Maan. Daar staat tegenover dan Neptunus toch al niet zichtbaar is zonder telescoop.

⁵ Dit zijn 730.479 nachten, en geeft dus een redelijke statistiek van wat "normaal" is.

⁶ Een gemiddelde en standaarddeviatie van 4,22 ± 1,00, resulterend in een range van 3,23–5,22.

⁷ Er zit dus één nacht tussen waarin zowel Mercurius als Saturnus onzichtbaar is!

⁸ Alleen Neptunus is niet zichtbaar op dit kaartje — de planeet is daarvoor te zwak. Wil je dat stipje toch opzoeken met je telescoop, gebruik dan deze gedetailleerdere horizonkaart (de horizonkaarten geven niet de hele hemel weer, maar slechts een deel, zijn dus "ingezoomd" en kunnen meer en zwakkere sterren tonen).

Volg de gebeurtenissen aan de sterrenhemel ook via