Saturnus avondster – Google Play SterHemel app MijnHemel App Store – Hemel vannacht – Weer – Vragen over de Maan – FAQ – Zon en Maan – Maanfasekalender – Verschijnselen – Op/onder – Astrokalender – Hemelkaart Google Play App Store YouTube Google agenda Facebook Twitter

Wat is een Supermaan, en hoe bijzonder is dit?

Op 14 november 2016 is er sprake van een Supermaan. Maar wat is hier precies bijzonder aan, hoe opvallend is zo'n Supermaan en hoe bijzonder is dit eigenlijk?

Met het begrip Supermaan wordt een Volle Maan aangeduid die relatief dicht bij de Aarde staat (nabij het perigeum) en dus groter lijkt dan andere Volle Manen. Hoewel dit een reëel, meetbaar verschijnsel is, is het effect op de schijnbare diameter van de Maan zo gering, dat het nauwelijks waarneembaar is. De term Supermaan (Supermoon) is dan ook vooral een hype, die rond 2010 lijkt te zijn begonnen. Toch komt het vaak voor dat de Volle Maan extra groot lijkt. Dit is een optische illusie en vindt alleen plaats wanneer de Volle Maan laag boven de horizon staat.

'Bijzonder grote' Volle Manen

Een 'Supermaan' vergeleken met een 'Micromaan'

Doordat de baan van de Maan om de Aarde elliptisch is, staat de Maan soms dichterbij (en lijkt dan groter) en soms verder weg van de Aarde. Doordat de excentriciteit van de maanbaan 0,0549 bedraagt lijkt de Volle Maan in een typisch perigeum ruim 5% groter en 11% helderder dan de gemiddelde Volle Maan en 12% groter en 25% helderder dan een Volle Maan in het apogeum. Hoewel dit met het blote oog niet of nauwelijks opvalt, is rond 2010 een hype uitgebroken om een 'bijzonder grote' Volle Maan de naam Supermaan te geven.

De vraag is natuurlijk, wat noemen we 'bijzonder groot'. Bijna de helft van alle Volle Manen is groter dan gemiddeld, dus dat is geen praktische definitie (dat zou vergelijkbaar zijn met alle Nederlandse mannen boven de 1,84m Superman noemen). De Volle Maan moet dicht bij het perigeum staan, maar hoe dicht — minder dan een uur? Een dag? In dat geval is een bijkomend probleem dat de Maan in sommige perigea dichter bij de Aarde staat dan in andere (ook die afstand variëert). Moeten we sommige perigeïsche Volle Manen dan maar overslaan? Daarnaast valt het moment van Volle Maan in de helft van de gevallen overdag, wanneer de Maan onder de horizon is. Als je dan wacht tot de Maan 's avonds opkomt, 'telt' dit dan nog als Supermaan? De Maan is immers inmiddels alweer een beetje kleiner geworden...

Of moet de Volle Maan dichter bij staan dan een bepaald aantal kilometer? Is dat dan 357.000 km? 357.500 km? Een andere mogelijke definitie is de grootste Volle Maan van een kalenderjaar. Dit maakt de definitie van Supermaan echter afhankelijk van de tijdzone, net als de Blauwe Maan; een Volle Maan kan in Azië een Supermaan zijn, terwijl dezelfde Volle Maan dat in Europa niet is. Toch wordt deze definitie, die van de grootste Volle Maan van het jaar, vaak gebruikt. Aangezien de opeenvolgende Volle Manen gedurende ongeveer een jaar langzaam groter en kleiner worden, zijn de Volle Manen die vooraf gaan aan en volgen op een aldus gedefinieerde 'Supermaan' zelf ook veel groter dan gemiddeld en worden deze soms ook 'Supermaan' genoemd.

Hoe kun je een Supermaan herkennen?

Een precieze definitie is dus moeilijk te vinden, wat het lastig maakt te beschrijven hoe je een Supermaan kunt herkennen. Laten we als definitie de grootste Volle Maan in een kalenderjaar gebruiken. Een Volle Maan waarnemen is natuurlijk eenvoudig; het is bij helder weer het opvallendste object aan de sterrenhemel. Wanneer de Maan 'Vol' is, staat deze vrijwel exact tegenover de Zon aan de hemel, waardoor deze opkomt rond zonsondergang, ondergaat rond zonsopkomst, en dus vrijwel de gehele nacht zichtbaar is. Het zien van de Maan is dus geen probleem. Maar hoe ziet deze er anders uit dan andere Volle Manen?

Een Supermaan is volgens deze definitie groter dan de andere Volle Manen in dat jaar. Maar, zoals we eerder opmerkten, de grootte van de Volle Maan neemt geleidelijk af en toe gedurende een jaar, waardoor de Volle Manen voor en na een Supermaan ook al groter dan gemiddeld waren. Is dat verschil te zien? Dat lijkt me erg lastig. Zo is de 'Supermaan' van 14 november 2016 slechts 0,55% groter dan dan de 'gewone' Volle Maan van 16 oktober. Hoe groot moet het verschil zijn voordat we het met het blote oog kunnen waarnemen?

Het oplossend vermogen of scheidend vermogen van het oog is circa één boogminuut (1’ = 1/60^e graad). De Maan heeft in het perigeum een diameter van circa 33,5’. Het verschil tussen twee Supermanen moet dus 1’/33,5’ ≈ 3% zijn om te kunnen zien, mits de twee manen naast elkaar aan de hemel hangen. Het verschil van 0,55% tussen de Volle Manen van oktober en november 2016 is dus onzichtbaar. Het verschil tussen een Supermaan en een Micromaan (typisch circa 12%) zouden we dus wel kunnen zien. Het probleem is echter dat deze twee manen niet naast elkaar aan de hemel staan — er zit ruim zes maanden tussen. Het lijkt mij heel knap als iemand de schijnbare diameter zo goed in haar hoofd kan prenten dat zij dit na meer dan een half jaar nog voldoende nauwkeurig paraat heeft om het verschil te kunnen opmerken.

Superpizza

Om een idee te krijgen hoe lastig het is om een verschil in grootte tussen twee Volle Manen een maand uit elkaar waar te nemen, stel je voor dat je één keer per maand naar de pizzeria gaat. Niet om pizza te eten, maar om naar een pizza te kijken. Een italiaanse pizza is circa 35cm in doorsnede, en de pizzabakker houdt de pizza vertikaal voor je in de lucht, op een afstand van 35–40 meter, zodat deze er net zo groot uitziet als een grote Volle Maan (een schijnbare diameter van 0,56°). Bij een supermaan zijn de vorige en volgende Volle Maan typisch 1% of minder kleiner; bij de pizza komt dat neer op 3,5mm. Dus de vraag die de pizzabakker ruim 35m verderop stelt is of dit een superpizza betreft van 35,00cm, of een normale van 34,65cm. Flauw natuurlijk, want we hebben hierboven al geleerd dat ons blote oog dat verschil helemaal niet kan onderscheiden van zo'n afstand. Zelfs als de bakker de twee verschillende pizza's naast elkaar zou houden, zouden we het verschil niet kunnen zien.

Maar dat is slechts een analogie voor de Supermaan en de eerste Volle Maan ervoor of erna. Wat als we de Supermaan vergelijken met een gemiddelde Volle Maan? In dat geval weten we dat het verschil circa 7% bedraagt, bijna 2,5cm dus op de pizza. Als de pizzabakker de Superpizza en een gemiddelde pizza van 32,55cm naast elkaar omhoog houdt, kun je dat verschil op 35–40cm wel ontwaren. Maar dat doet de bakker niet; hij houdt één pizza omhoog, en wij moeten beoordelen of deze 2,5cm groter of kleiner is dan de pizza die hij drie maanden geleden omhoog hield, of gelijk. De tijdspanne tussen een gemiddelde Volle Maan en een Supermaan is immers 3–4 maanden, dus bezoeken we nu de pizzeria nog slechts eens in de drie maanden. Ik heb het experiment niet gedaan, laat staan honderd keer voor een goede statistiek, maar het lijkt mij dat een verschil tussen 32,55cm en 35,00cm op een afstand van 35–40m met een tussenpoos van drie maanden niet op te merken is.

Hoe bijzonder is een Supermaan?

Dit hangt sterk af van de definitie. Als je de grootste Volle Maan in een jaar neemt, heb je dus een Supermaan per jaar. Als je de Volle Manen ervoor en erna ook groot genoeg vindt, zijn er al drie per jaar — van de circa 12–13 (12,37) Volle Manen per jaar zijn er dan drie Supermanen, om vergelijkbare reden drie Micromanen en dus nog zo'n zeven 'normale' Volle Manen. De 'bijzonder grote of kleine Volle Manen' maken dan ongeveer de helft uit, wat maakt dat ze niet langer bijzonder zijn. Op de pagina's Supermanen in de 21^e (20^e, 22^e) eeuw worden alleen Volle Manen getoond die dichterbij staan dan 357.000 km. Dat zijn er ruim 55 per eeuw, dus vaker dan eens per twee jaar.

Als we echter het verschil moeten kunnen zien (het verschil moet dus groter zijn dan het scheidend vermogen van het oog), dan vinden we het volgende. De Supermaan van 14 november 2016 heeft een schijnbare diameter van 33'31" (iets meer dan 33,5'). Als het oplossend vermogen van het oog 1' is, zouden alle Volle Manen met een diameter boven de 32'31" (dus 32,5') er even groot uitzien. Dit is het geval voor de Volle Manen van 16 september, 16 oktober, 14 november, 14 december en 12 januari. Dit betekent dat van de circa 12–13 Volle Manen per jaar er (bijna) vijf (40%) uitzien als 'Supermanen'. Met andere woorden, bijna de helft van alle Volle Manen ziet er uit als een Supermaan.

De grootste Supermaan sinds 1948

Volgens NASA is de Supermaan van 14 november 2016 de grootste Volle Maan sinds 1948. Dat klopt (zie de lijsten voor de 20^e en 21^e eeuw), maar toch is dit minder spectaculair dan het misschien lijkt. Zo was de Volle Maan van 19 maart 2011 slechts 0,016% kleiner dan die van 2016. Het verschil meten is al lastig, met het blote oog zou het verschil niet te zien zijn zelfs als de twee manen naast elkaar aan de hemel zouden staan. Het is een leuk weetje, maar er is niets van te zien — voor het blote oog waren de Supermanen van 1948, 2011 en 2016 even groot.

Maar de Maan lijkt vanavond echt extra groot!

Dat kan kloppen, en veel van die waarheid zit in het werkwoord lijken. Het is een bekend verschijnsel dat de (Volle) Maan bij opkomst of ondergang duidelijk groter lijkt dan hoog aan de hemel, tot wel een factor twee of drie. Het effect is sterker bij Volle Maan dan bij andere maanfasen, maar het is onafhankelijk van de afstand van de Maan. Het gaat hier om een optische illusie die niets te maken heeft met Supermanen. Interessant is dat het niet precies duidelijk is waardoor deze illusie ontstaat. Zie de pagina Waardoor is de Maan aan de horizon groter dan hoog aan de hemel? voor meer informatie.

Met een factor 2–3 (100–200%) is dit effect veel groter dan het typische verschil in schijnbare diameter tussen de grootste en kleinste Volle Maan in het jaar (circa 12%, zoals we eerder zagen). Wanneer we de kleinste Volle Maan van het jaar (Micromaan?) zien opkomen, staat deze circa 5% kleiner aan de hemel dan gemiddeld, maar lijkt deze misschien 100% groter door de optische illusie, wat een Maan oplevert die 90% groter lijkt dan anders. Deze optische illusie is dus vele malen sterker dan het effect van een Supermaan, waardoor dit laatste verbleekt bij het eerste.

Zie ook:
Wanneer is de Maan het grootst?
Waardoor is de Maan aan de horizon groter dan hoog aan de hemel?
Waardoor is de Maan soms diepgeel, in plaats van wit/blauw?

Supermanen in de 21^e eeuw
Apsiden voor de Maan

De Maan
Vannacht aan de hemel: Maan, planeten en deepsky-objecten
Opkomst en ondergang van de Maan
Zon en Maan op dit moment
Zelf maanfasen berekenen
Dagelijkse gegevens van de Maan

@hemel_waarnemen volgen